Nəsimi Məmmədli, siyasi icmalçı
Rusiya-Ermənistan birgə qoşun qrupunun yaradılmasının Azərbaycan-Rusiya siyasi münasibətlərinə təsirləri ilə bağlı yazının ardından, bu sazişdən sonra Qarabağ məsələsində gözlənilən durumdan bəhs edən yazını müzakirənizə təqdim edirəm.
Ölkəmizin hazırkı sosial-siyasi durumu, habelə gələcəyə yönəlik daxili və xarici siyasəti heç bir ümidverici proqnozlarla təsəlli edilə bilməz. İndiyədək aparılan siyasət faktiki olaraq dövlətimizi olduqca əlverişsiz və zəif hala salıb. Öz vətəndaşlarından başqa heç kəsə güc göstərmək imkanı qalmayan hökumətin indi xarici təzyiqlər qarşısında müqavimət imkanları da xeyli tükənib və dövlət üçün real təhlükələr artmaqdadır. Xüsusilə də qlobal siyasi güclər arasında artan ziddiyyətlər ölkəmizi çətin dilemma qarşısında qoyur.
Azərbaycanın zəiflədiyi dönəmlərdə məkrli düşmənlərimiz havadarlarının dəstəyi ilə bundan maksimum faydalanmağa cəhd edib və təəssüf ki, çox zaman bu cəhdlərini reallaşdıra biliblər. Yenə də erməni siyasi dairələrində belə bir qənaət yaranıb ki, Azərbaycan hökumətini ciddi güzəştlərə məcbur etmək üçün fürsət yaranmaqdadır.
Son dövrlər hüquq-mühafizə orqanlarının birgə bəyanatında səslənən "orduda casusluq” iddiaları ilə bağlı müzakirələr də göstərir ki, istər Rusiyanın, istərsə də Ermənistanın Azərbaycanın real durumu ilə bağlı ən konfidensial bilgilərə çatmaq imkanları olub. Rusiya və Ermənistan siyasi dairələrindən gələn açıqlamalar göstərir ki, onlar dövlətimizin zəifləməsinin dərinləşdiyi andan etibarən, paralel olaraq Qarabağla və Avrasiya İttifaqı ilə bağlı hərbi-siyasi təzyiqləri daha da artıracaqlar. Yaxın bir neçə il ərzində Azərbaycan hökumətinin daxili siyasəti nəticəsində cəmiyyətin güzəştə, təslimçi təkliflərə ən az müqavimət göstərəcəyi məqamın yetişəcəyini hesablayırlar.
Çağdaş beynəlxalq siyasi konyuktura tədricən Rusiyanın əlehinə inkişaf etdiyi üçün Rusiya tez bir zamanda sərhədlərinə yaxın ölkələrdə öz təhlükəsizliyi üçün daha konkret qarantiyaya can atır. Azərbaycan faktiki olaraq Rusiyanın siyası orbitində olsa da, bu durum sürüşkəndir və indi Rusiyanı qane etmir. İsrarla Azərbaycanı da rəsmi şəkildə öz çətiri altına çəkməklə həm RF daxilində, həm də xaricində müvəqqəti üstünlük əldə etməyə, sanksiyaların psixoloji təsirlərini qismən azaltmağa ümid edir.
Qərb isə artıq heç bir strateji siyasi məsələni Azərbaycan hökumətindən israrla tələb etmir. Bir tərəfdən Rusiyanın aqressiv yanaşmalarına bəhanə verməmək üçün hələlik regionda öz siyasətini passiv fazaya keçirib, digər tərəfdən isə Azərbaycan hökumətinin apardığı siyasətə görə ölkəmizin qərb üçün cazibəsi də xeyli azalıb. Hətta müəyyən diplomatik qaynaqlardan sızan bilgilərə görə qərb dairələri siyasi həbslər, söz, ifadə, siyasi və digər azadlıqların kobud şəkildə boğulmasına öncəki reaksiyasını da ertələyib. Artıq qərb standartlarının kiməsə zorla qəbul etdirilməsi siyasətindən əsasən imtina edilib. Əgər könüllü şəkildə bu standartları qəbul edirsənsə buyur gəl, etmirsənsə, özün bilərsən.
Faktiki olaraq ölkəmiz güclü qərb müttəfiqlərinin dəstəyindən məhrum olmağa doğru addımladıqca, Qarabağla bağlı təslimçi sülhün detalları da konkretləşir. İndi Rusiya çətin sosial-iqtisadi durumla üzləşən, Qarabağla bağlı heç bir konsepsiyası olmayan Azərbaycan hökumətinə elə bir təklif verməlidir ki, o, həm öz cəmiyyətində güclü görünsün, həm də Qarabağla bağlı güzəştləri qəbul etməyə məcbur olsun. Hətta Ermənistanın guya Rusiyadan qərbə doğru üz çevirməsi görüntüsü ilə Azərbaycan cəmiyyətini rahatlatmaq və hökumətin arqumentlərini gücləndirmək üçün müxtəlif variantlar üzərində çalışmalar var. İstər Ermənistanın NATO təlimlərində iştirakı, istər KTMT-dan çıxmaqla bağlı səslənən bəyanatlar, istərsə də qərblə və İsraillə aparılan fəal diplomatiyanın arxasında Azərbaycanı Rusiyaya daha sıx bağlamaq üçün müəyyən gedişlər hazırlanır.
Rusiya və Ermənistan ittifaqı indiki geosiyasi şəraitdə Azərbaycan hökumətinin siyasi səhnədən tam atılacaq hala gəlib çatmasından heç nə qazanmadıqlarını yaxşı anlayır və bu situasiyanın dərinləşməsində maraqlı deyillər. İstənilən yeni hökumət dəyişikliyi bu cütlüyə yeni situasiya və həlli çətin əlavə problemlər yarada bilər. Bütün siyasi məsələləri, xüsusilə də Qarabağ məsələsini tamamilə öz monopoliyasına almağı bacarmış bir iqtidardan istənilən güzəştləri almaq daha asan olduğundan, onun davam etməsinə bütün vasitələrlə yardımçı olmağa çalışırlar. Rusiyaya müttəfiqsiz və zəif Azərbaycanı öz birliyində görmək, Ermənistana isə Qarabağa sahib olmaq üçün Azərbaycan dövləti adından imzalanan təminatlı sülh müqaviləsi lazımdır. Ermənistan anlayır ki danışıqlar sonsuza qədər uzana bilməz və bir gün müharibə yenidən alovlana bilər. Rusiyanın üzləşdiyi situasiyanı da təhlil edən erməni dairələri anlayır ki gələcəkdə Rusiyanın hərbi-siyasi dəstəyi öz həlledici əhəmiyyətini itirə bilər. Odur ki rəqiblər indi ən sərfəli variantları məhz bu əlverişli zamanda dəyərləndirməyə çalışırlar.
Ermənistan anlayır ki, indiyədək beynəlxalq hüquqa məhəl qoymadan işğalı davam etdirsə də, bir gün bu ərazilərdən çəkilməlidir. Qarabağ ətrafındakı ərazilərin işğalda qalması artıq Rusiya üçün də baş ağrısına çevrilib. Hətta Rusiyanın ölkəmizlə bağlı bir sıra strateji planları məhz bu işğal faktına görə öz həllini tapa bilmir. Rusiya müəyyən əraziləri Azərbaycana qaytarmaqla daha böyük uduş əldə edəcəyini düşünür. Azərbaycanda Rusiyanın strateji birliklərinə qoşulmaq istiqamətində müsbət ictimai rəyin formalaşması, "xilaskar və böyük qardaş” təbliğatına yenidən ciddi zəmin yaradılması, qərbin regiona təsirlərinin tamamilə zəiflədilməsi, habelə aktiv münaqişəni önləməklə regionda söz sahibi kimi uzunmüddətli qalmağa təminat qazanmağı hədəfləyir. Rusiyanın regionda möhkəmlənməsi İranın da maraqlarına cavab verir. Hazırda Rusiya və Ermənistan faktiki olaraq işğalın uzanmasından heç nə əldə bilmirlər.
İndi yeganə problem "Dağlıq Qarabağ”ın statusu ilə bağlıdır. Erməni tərəfi "Dağlıq Qarabağ”ın müstəqil dövlət kimi tanınması müqabilində sülhə razıdır. Ən pis halda isə "Dağlıq Qarabağ”ın müəyyən müddətdən sonra referendumla müstəqil dövlət olması yolunda ciddi beynəlxalq təminat almadan işğal etdiyi ərazilərdən çəkilmək niyyətində deyil. Azərbaycan ona ərazi bütövlüyü çərçivəsində ən yüksək statusu verməyə hazır olduğunu bəyan etsə də, bu, erməniləri qane etmir. Erməni tərəfi öz üstünlüyünü yalnız Azərbaycanın güzəştlərinə dəyişmək niyyətindədir. Rusiyanın müəyyən etdiyi səddi aşaraq Azərbaycan hökumətinin hərbi əməliyyatlar aparmaq iradəsinin olmaması da onları xeyli arxayınlaşdırıb.
ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri "Dağlıq Qarabağ”ın yekun statusu ilə bağlı hər iki tərəfi qane edən yekun sənədi ortaya qoya bilmədikləri üçün, bir tərəfdən "öz müqəddəratını təyinetmə”, digər tərəfdən isə "ərazi bütövlüyü” prinsipinin arasında silahlı qüvvələrdən istifadə etmədən yeni kompromis variant hazırlayıblar. Bu varianta əsasən "Dağlıq Qarabağ”a təhlükəsizlik və özünüidarə hüququnu təmin edən müvəqqəti statusun verilməsi, "Dağlıq Qarabağ”ın ətraf ərazilərinin (5 rayon Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı və Laçın rayonunun 13 kəndinin) Azərbaycanın nəzarətinə qaytarılması, "Dağlıq Qarabağ”ı Ermənistanla birləşdirən dəhlizin tanınması, iradənin hüquqi yolla ifadə edilməsi ilə Dağlıq Qarabağın yekun hüquqi statusunun gələcəkdə müəyyən edilməsi, bütün məcburi köçkünlərin öz keçmiş yaşayış yerlərinə qayıtmaq hüququna təminat verilməsi, sülhməramlı qüvvələrin daxil olduğu beynəlxalq təhlükəsizlik zəmanətinin yaradılmasından ibarətdir.
Faktiki olaraq bu variantda Kəlbəcər və Laçının taleyi qeyri-müəyyən olaraq qalır, habelə Qarabağın zamanla hüquqi baxımdan itirilməsi reallaşa bilər. Yanlış olaraq problemi tamamilə öz monopoliyasında saxlayan Azərbaycan hökumətinin bu plana yetərli müqavimət göstərməyə siyasi iradəsi çaracaqmı? Bunu birmənalı demək çətindir. Yubanmadan cəmiyyətin bütün fəal kəsiminin iştirakı ilə Qarabağla bağlı ardıcıl və sistemli müzakirələrə başlamaq, habelə vahid siyasi-hərbi mövqe ortaya qoymaq vacibdir. Qarabağ məsələsində heç kim yaxasını kənara çəkməməli, əgər imkanı yalnız bir kəlmə söz söyləməyə çatırsa, onu mütləq deməlidir.
