NADİR ŞAH ƏFŞAR NƏ ÜÇÜN QƏTLƏ YETİRİLİB?

15-04-2017 [14:30]

Atif İSLAMZADƏ, Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

e-mail: [email protected]

Görkəmli dövlət xadimi Nadir şah Əfşarın qətlə yetirilməsinin kökündə yatan əsl səbəblər bir çox hadisələr kimi tariximizdə saxta şəkildə kütləvi auditoriyaya təqdim olunub.

Halbuki, bunu bilmək üçün çox da uzağa getməyə ehtiyac yoxdur. Bu qətlin nə üçün həyata keçirilməsi göz qabağındadır. Mənbələri diqqətlə araşdırarkən bu tarixi həqiqət ortaya çıxır. Rus çarizminin fıtnəkar siyasəti bir çox qiymətli dövlət adamları kimi şöhrətli tarixi şəxsiyyət olan Nadir şah Əfşarın da ölümünə səbəb olmuşdur. 1 Pyotrun vəfatından sonra Rusiyada daxili vəziyyətin pisləşməsi, hakimiyyətdaxili mübarizə bu ölkəni müvəqqəti olaraq öz işğalçılıq siysətindən əl çəkməyə vadar etdi.

Məhz bu zaman Pyotr zamanında əldə edilən Kaspisahili vilayətlərdən çəkilməyə məcbur olan Rusiyanın İran ilə iki il danışıqlardan sonra (1732-ci il, yanvarın 21-də) bağladığı "Rəşt sülh müqaviləsi”nə əsasən Kürdən cənuba doğru işğal olunmuş, 1723-cü ildə "Peterburq sülh müqaviləsi”nə görə Rusiyanın nəzarətinə keçmiş "Kaspi sahili vilayətlər” adlandırılan ərazilər o şərtlə İrana qaytarıldı ki, bu müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq İran Türkiyəni ( müqavilədə Türkiyə nəzərdə tutulur) bu vilayətlərə buraxmamağı rəsmi şəkildə öhdəsinə götürdü.

Rusiyanın bu ərazilərdən çəkilməyə məcbur olarkən yenə də qayıtmaq ehtimalı üçün siyasi-diplomatik addımları cərgəsində göründüyü kimi, İranla Türkiyənin yaxınlaşmasına mane olmaq cəhdləri dayanırdı. İran və Türkiyənin bir-birinə yaxınlaşması Rusiyanın bu ərazilərdən birdəfəlik əl çəkməsi demək idi. Dili bir, dini bir, mənşəyi və mədəniyyəti eyni olan bu iki ölkənin birləşməsi yeni, nəhəng bir türk imperiyasının meydana çıxmasına səbəb ola bilərdi ki, bu da işğalcılıq nəticəsində öz ərazilərini genişləndirməyə çalışan Rusiyaya və digər türk düşmənlərinə heç vəchlə sərf edə bilməzdi.

Məhz bu məkrli siyasətin qarşısını almağa çalışan İran şahı Nadir şah Əfşar özünü şah elan etdikdən bir neçə ay keçməmiş ( mart-sentyabr) İran və Türkiyə arasında müqavilə bağlanmasına çalışırdı. O, bu danışıqların nəticəsi olaraq 1736-cı ilin sentyabrında Rusiyaya əhəmiyyət vermədən, onun iştirakı olmadan Türkiyə ilə sülh müqaviləsi bağlamağa nail oldu.

Əlbəttə, bunun bir tərəfi İran dövlətinin milli maraqlarına söykənirdisə də, digər tərəfi ümumtürk birliyinin yaradılması ideyasından irəli gəlirdi. Elə buna görə də Nadir şah iki türk dövləti arasında süni şəkildə siyasi maneə kimi qızışdırılan sünnilik və şiəlik məzhəblərini bir araya gətirməyə çalışırdı.

Bu barədə N.Nərimanovun məşhur "Nadir şah” tarixi-faicəvi dramında tarixdən götürülmüş real hadisələrin bədii əksini görürük. Biz bu hadisənin klassik ədəbi örnəklərdə bədii ifadəsinin ədəbi üsul olaraq yazar təxəyyülü olmadığını tarixi əsərlərdə də müşahidə edirik.

N.Nərimanovun "Nadir şah” əsərində Nadir şah iki məzhəb haqqında deyir: "Doğrusu, şiə-sünni adı eşidə bilmirəm. Gərək bu iki məzhəb birləşə”.

Nadir şah bu əsərdə bunu yalnız bir şəxs olaraq deyil, həmçinin həyata keçirmək istəyən böyük təfəkkür sahibi olaraq təsvir edilir. Belə ki, o, bu barədə iranlılar və osmanlılar ilə danışıqlar aparır.

İran axundu və yaxud İslam rəhbərinə bu məsələ haqqında ona kömək etməsini xahiş etmək üçün ayağına minnətci göndərən Nadir şah Osmanlı sultanına da eyni səviyyədə müraciət edir:

"Mirzə, bu saat Sultana kağız yaz ki, mən xahiş edirəm, ümumi xeyirdən ötəri iki məzhəb birləşə”.

Bu mütərəqqi addımları sayəsində Nadir şah fitnə qurbanı olub. Bu humanist addıma ciddi-cəhdlə mane olan qüvvələr Nadirin oğlunu böhtana salıb, onun gözlərinin çıxarılmasına səbəb olurlar. Nəticədə isə Nadir şah böyük mənəvi böhran keçirir və yalnız bundan sonra ona sui-qəsd olunur.

Maraqlıdır ki, Nərimanov bu əsərdə məhz Nadirin facəsini təşkil edən drammatik süjet xəttini sünnilik və şiəlik məzhəblərini birləşdirməyə çalışan İran şahının arzu, istək və mübarizəsi üzərində qurmuşdur.

Təsadüfi deyil ki, 1899-cu ildə yazılan bu böyük əsərin tamaşaya qoyulmasına çar senzurası yalniz 1906-cı icazə vermişdir. Bu ərəfədə məşhur 1905-07-ci illərin çar istibdadına qarşı etiraz hərəkatı baş vermiş, çar rejimi özünün saxta mütərəqqilliyini və demokratizmini göstərmək üçün qadağa qoyduğu digər hüquqlar kimi azad fikir buxovlarını müvəqqəti olaraq aradan qaldırmışdır. Bu zaman Rusiyada yaradılan ilk qanunverici orqan olan Dövlət Duması da məhz bu yalançı hümansit maska demokratiyası nəticəsində ortaya çıxmışdır.

Əks halda Rusiya imperiyasının siyasi doktrinasına çevrilmiş Pyotr vəsiyyətinin əsas müddəalarından olan "sünni və şiəlik qarşıdurması”na qarşı yazılan hər hansı bir əsərə nəinki icazə verilməzdi, hətta bu ciddi təqib və təzyiqlə - rə məruz qala bilərdi.

Təəssüf ki, biz N.Nərimanovun bu illərdən sonrakı siyasi fəaliyyətində bu istiqamətin məntiqi davamını deyil, rus şovinizminin Pyotr vəsiyyətinə söykənən, şəklini və rəngini dəyişmiş qırmızı siyasətinin müdafiəsini görürük.

Böyük millətçi vətəndaş mütəfəkkir M.Ə.Sabir də Nadir şahın ölümünə sünni – şiəliyin aradan qaldırılmasında atdığı ciddi addımların səbəb olduğunu göstərir və "Fəxriyyə” şerində buna ürək ağrısı ilə acıyır:

Nadir bu iki xəstəliyi tutdu nəzərdə,

İstərdi əlac eyləyə bu qorxulu dərdə,

Bu məqsəd ilə əzm edərək girdi nəbərdə,

Məqtulən onun nəşini qoyduq quru yerdə,

Bir şeyi əcibiz, nə bilim, bir tühəfiz biz,

Öz dinimizin başına əngəlkələfiz biz.

M.Ə.Sabir bu şeirdə sünni və şiəlik məzhəblərinin İslamı parçalamasını göstərməklə bu məzhəb ayrılığının düşmənçilik səviyyəsinə gəlib çıxmasına şiddətli etiraz səsini ucaldır, bunun yalnız türk millətinin bütövlüyünə xələl gətirən bir təhlükə mənbəyi kimi aradan qaldırılmasına can atır.

"Bir vəqt şah İsmailü- Sultani- Səlimə,

Məftun olaraq eylədik İslamı dünimə.

Qoyduq iki tazə adı bir dini – qədimə,

Saldı bu təşəyyö, bu təsənnün bizi bimə...

Qaldıqca bu halətdə səzayi - əsəfiz biz,

Öz dinimizin başına əngəlkələfiz biz.

Sabir təşəyyö ( şiəlik ), təsənnü ( sünnilik ) məzhəblərinin islamdan çox sonra yarandığını bildirməklə bərabər iki türk dövlətinin məhz bu məzhəblər vasitəsilə bizim üçün İslamı ikiyə parçaladığını qeyd edərək məzhəb ayrılığının İslam dininə zidd olduğunu bəyan edir.

Nadir şahın sünni-şiəliyi birləşdirib vahid türk dövləti yaratması istəklərinə görə qətlə yetirilməsi ilə bağlı tarixi mənbələr də çoxdur. Ancaq biz bu hadisənin gerçək səviyyədə ədəbiyyat xadimlərinin əsərlərində təsvir olunmasına diqqət çəkməyə çalışdıq.

Digər xəbərlər

Bakıda hansı vacib qərarlar qəbul olundu? - Zahid Oruc yazır

Min gündən sonra yanan “yaşıl işıq” - Əli Cabbarov yazır

Sosial yardım nə qədər artırılacaq? - Vüqar Bayramovdan təhlil

Trampın yeni komandası: daha bir ermənipərəst yer alacaq - Şahin Cəfərli yazır

"İllərin duz-çörəyini bir cüt məməyə qurban verənlər..." - Aqil Ələsgər yazır

Azərbaycanda ağsaqqallar institutunun yenidən, uğurlu təşkili zamanın tələbidir - Vahid Tağıyev yazır

Trampın seçimi: Bakı ilə İrəvanın sülh sazişi və "Orta dəhliz" layihəsi... - Elxan Şahinoğlu yazır

Bu gün Qarabağ, Zəngəzur tikinti meydançasını xatırladır, tikilir, qurulur... - İbrahim Cəfərov yazır

Tramp seçildi, Makron təşviş içindədir - Elxan Şahinoğlu yazır

ABŞ gizli bəndləri niyə sızdırdı? - Elxan Şahinoğlu yazır

"Bu biabırçılığa kimlər cavab verəcək?" - Osman Gündüz yazır

"Biz uğuru oynaşımızın hesabına qazanmadıq..." - Azər Həsrətdən sərt yazı

SON XƏBƏRLƏR

17:37 25.11.2024

Deputat əmisi qızını işdən çıxarıb - Yerinə öz xanımını təyin edib

17:15 25.11.2024

“Sabah”da baş məşqçi təyinatı olub

17:08 25.11.2024

Zahid Oruc Milli Məclisdə: "Bəlkə azad torpaqlara traktor parkı bağışlayan Belarus kənd təsərrüfatı mütəxəssislərindən xahiş edək ki..."

17:00 25.11.2024

Dollar neçəyə olacaq? - Mərkəzi Bank yeni məzənnəni açıqladı

16:49 25.11.2024

Aktrisa: "Qardaşım "ləyaqətsiz vərəsə" kimi məni məhkəməyə verib"

16:40 25.11.2024

Bakıda hansı vacib qərarlar qəbul olundu? - Zahid Oruc yazır

16:29 25.11.2024

"Çelsi" "Qalatasaray"ın qolçusunu alır - 75 milyon avroya

16:15 25.11.2024

Fransa və İngiltərə Ukraynaya qoşun göndərir? - “Le Monde” qəzetindən iddia

16:06 25.11.2024

İordan çayının qərb sahilində daha 29 fələstinli saxlanılıb

15:54 25.11.2024

Hər ay icra başçısına 3 min pul verən idarə rəisi vəzifədən çıxarıldı

15:49 25.11.2024

Azərbaycan Ordusunun qırıcıları havalanıb - VİDEO

15:43 25.11.2024

31 il əvvəl törədilmiş qəsdən adam öldürmə cinayətinin üstü açıldı

15:32 25.11.2024

“Dayanıqlıllığın təmin edilməsində təşkilatların rolu” mövzusunda panel müzakirəsi keçirib - FOTOLAR

15:18 25.11.2024

Türkiyənin yeni 500 və 1000-lik əskinazları təqdim olunub - FOTOLAR

15:13 25.11.2024

“Sabah” baş məşqçi ilə vidalaşdı

15:09 25.11.2024

Azərbaycanda gender-əsaslı zorakılığa qarşı 16 günlük kampaniyaya start verilir

15:06 25.11.2024

Perinatal Mərkəzdə 7 uşağın ölümü... - Məhkəmə prosesi

14:55 25.11.2024

NATO-nun baş katibi: "Ərdoğanla görüşü səbirsizliklə gözləyirəm"

14:46 25.11.2024

Nazir və komitə sədrlərinin qəbul günləri açıqladı - CƏDVƏL

14:42 25.11.2024

TƏBİB-ə 4 zərbə: 303 minlik tender ləğv edilib

14:30 25.11.2024

Məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə müdir axtarılır

14:22 25.11.2024

Prezident İlham Əliyev Gövhər Baxşəliyeva “Şöhrət” ordeni ilə təltif etdi - Sərəncam

14:12 25.11.2024

Bələdiyyələrlə bağlı əlavə qanunlar təsdiqləndi, yeni bələdiyyələr yaradıldı və... - SİYAHI (Yenilənib)

13:25 25.11.2024

Çində soyuq hava - Qarla bağlı əhaliyə xəbərdarlıq edilib

13:10 25.11.2024

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyində yeni təyinat olub

13:01 25.11.2024

İnnovasiya və Rəqəmsal İnkişaf Agentliyində diqqətçəkən media reklamı: 1.8 milyon necə və kimlərə ayrılıb?

12:52 25.11.2024

Sabah yağış yağacaq

12:47 25.11.2024

Azərbaycan Ordusu ilə SEPAH bir arada: "Araz - 2024" birgə taktiki təlimi başlayıb - FOTOLAR

12:41 25.11.2024

5 SAATLIQ ƏYLƏNCƏ ÜÇÜN 60 MİN MANAT: içki, çeşidli yeməklər və... - Dövlət Agentliyi mina əvəzinə, hotel gəzir

12:33 25.11.2024

RƏİS VƏ BİZNESMENLƏRİN GİZLİ İŞBİRLİYİ İFŞA OLUNUB - Prokurorluq detalları açıqladı

12:25 25.11.2024

Fransada "Bert" fırtınası: 9 əyalətdə "həyat sönüb"

12:17 25.11.2024

Saytlara pul ayrılacaq - Müsabiqə

12:13 25.11.2024

İlham Əliyev Bosniya və Herseqovinanın rəhbərinə məktub göndərib - MƏTN

12:01 25.11.2024

MEDİA çap mediası subyektlərinə dəstək üçün müsabiqə elan edib - Şərtlər

11:49 25.11.2024

Daşqın və sel olacaq - Xəbərdarlıq

11:24 25.11.2024

"Kartdan karta" üsulu ilə işləyən daha 258 sahibkar cərimələnib

11:00 25.11.2024

Kiçik, orta, böyük qrant müsabiqələrinə layihələrin qəbulu başlayıb

10:53 25.11.2024

Bu ölkələrdən ölkəmizə ət məhsullarının idxalına məhdudiyyət qoyulub

10:49 25.11.2024

Sabiq icra başçısının qardaşına qarşı dələduzluq edən şəxslərdən xəbər var

10:37 25.11.2024

Gürcüstan prezident seçkilərinə hazırlaşır

10:22 25.11.2024

Estetik cərrah Ülviyyə İlyasovadan şikayət var - Səbəb + VİDEO

10:07 25.11.2024

Səadət Partiyasının sədri istefa verdi, yeni sədr seçildi - "Səhhətim vəzifəmi icra etməyə mane olurdu" - FOTOLAR

09:47 25.11.2024

Əli Əsədov qərar imzalayıb - Meşələrə vurulan ziyanla bağlı

09:29 25.11.2024

Prezidentdən Kəlbəcərlə bağlı paylaşım - VİDEO

09:18 25.11.2024

Film kimi qətliam: əvvəl ana, ana və bacısını güllələdi, sonra yeznəsi və... - Narkoman dəhşət saçdı (FOTOLAR)

09:10 25.11.2024

""Beşiktaş" kimi güclü komandaya qalib gəldiyimiz üçün çox qürurluyuq"

09:07 25.11.2024

Qəzzada məcburi köçkünlər su altında qalıb - Çadır şəhərciyində sel olub (FOTOLAR)

08:58 25.11.2024

Məktəblərdə dərslər başlayıb

00:20 25.11.2024

Əsgərlikdən yayınmaq üçün dietoloq yanında getdi - Sürətlə kökələn şəxs cəzalandırıldı

00:19 25.11.2024

Beyrut növbəti dəfə bombalanıb - Nəsrullahın köməkçisi öldürülüb?

DAVAMINI OXU