EPİK ƏSƏRLƏRDƏ TARİX DƏQİQ TARİX DEYİL (Epos və tarix konteksti)
04-06-2025 [10:00]
ATİF İSLAMZADƏ
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
***
Epik əsərlərdə diqqət çəkən tarixi şəxslərə tam tarixi şəxsiyyət olaraq yanaşmaq və bu əsərlərdə olan tarixi bilgilərə söykənərək tarix iddia etmək doğru deyil. Biz Qazan xan obrazı haqqında tədqiqat işində bu problemi ciddi tədqiq etməyə çalışmışıq.
Qazan xanın tarixi şəxsiyyəti haqqında Qorqudşünaslıqda ziddiyyətli fikirlər mövcuddur. M.Seyidov Qazan xanı tarixi şəxsiyyət kimi V əsrdə görür və M.Kalankatlının “Alban tarixi” əsərinə istinad edir (1, 124, 125). Q.Qeybullayev də DQK-dəki Qazan xanın V əsrdə Albaniyaya gələn Kazan adlı bir elbəyin ola biləcəyini ehtimal edir (2, 181). F.Kırzıoğlu Qazan xanın VII əsrdəyaşadığını və Bayındır xanın əmri ilə İslamı qəbul etmək üçün oğuzların xüsusi ehtiramını göstərmək məqsədiylə Muhamməd Əleyhissəlamın hüzuruna gedən nümayəndə heyətinin başında olduğunu qeyd edir (3, 21).
Ə.B.Ərcilasun isə Salur Qazanı VIII əsrə ataraq Türgiş hökmdarı Su-lu Kağan hesab edir (4, 11-17). S.Cəmşidov isə Qazan xanı IX əsrdəaxtarır, onu Babəklə müqayisə edib, ona bənzədiyini ehtimal edir (5, 10). Ə.Bahadır xan Salur Qazanın X əsrdə yaşadığını iddia edir: “Qazan alp isə üç yüz il peyğəmbərimizdən sonra yaşamışdı...Həm də Salur Qazan Qayı (elindən) Qorqut Ata ilə eyni vaxtda yaşamışdı” (6, 97). O.Ş.Gökyay da Qazan xanın X əsrdə yaşadığını göstərir: “Fikrimizce Salur Kazan X 168yüzyılın sonlarında Samanlılerle Karahanlılar arasındakı mücadeleye karışmış olan oğuz beyidir” (7, CVII).Göründüyü kimi, hər müəllif Salur Qazanı bir-birindən fərqli tarixi zamana aid edir.
Xronoloji ardıcıllıqla düzdüyümüz bu mənbələr onu göstərir ki, tədqiqatçı alimlər Qazan xanı əsr-əsr gəzdirib az qala I minilliyin hər əsrində yaşadığını iddia edirlər. Biz Qazan xanı tarixi şəxsiyyət kimi əhatəli şəkildə araşdırsaq, o zaman hansı Qazan xanı oğuz epik ənənəsinin və DQK-nin Salur Qazanı hesab etməliyik? Hər müəllif irəli sürdüyü tarixi zamanı müəyyən şəkildə əsaslandırmağa çalışmış, əksər halda da buna nail olmuşdur. Obraz xarakteristikası isə bu zamanları inkar edir, obraz zamanını mətn strukturunda stimullaşdırır. Ola bilər ki, Salur Qazan obrazında bu Qazanların hər birinin hansısa tarixi cizgiləri cəmlənmiş, hətta araşdırdıqca yeni-yeni tarixi Qazanlar da ortaya çıxa bilər. Eləbu səbəbdən də obrazın tarixi səviyyəsi düşünülmüş şəkildəaraşdırmaya cəlb olunmamışdır.Hər bir obraz kimi Salur Qazan obrazının da əsasında bir neçə tarixi tip (prototip) dayanır.
Məlumdur ki, müxtəlif şəxslərin fərdi xüsusiyyətlərindən alınan cizgilər bir obrazda cəmlənir. Qazan xan obrazı da bu baxımdan istisna təşkil etmir.
Qaynaqlar
1.Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı: Yazıçı, 1989, 496 s.
2.Qeybullayev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, 248 s.
3.Kırzıoğlu M.F. Dede Korkut Oğuznameleri. I kitab. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. Maltepe-Ankara: 2000, 224 s.
4.Dədə Qorqud jur., / Elmi-ədəbi toplu. II (7). Bakı: Səda, 2003, 185 s.
5. Kitabi-Dədəm Qorqud (əla lisane-taifeyi-Oğuzan) / Tərtib edən Ş.Cəmşidov. Bakı: 1995, 174 s.
6.Əbülqazi Bahadır xan. Şəcərei-Tərakimə (Türkmənlərin soy kitabı) / Rus dilindən tərcümə edən, ön söz və göstəricilərin müəllifi və
biblioqrafiyanın tərtibçisi İ.M.Osmanlı. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası NPB, 2002, 146 s.
7.Gökyay O.Ş. Dedem Korkutun Kitabı. İstanbul: 2000, 3589 s.
MİA.AZ
Tehrana növbəti zərbələr vurulub - Müharibə davam edir
İsrail ordusu Livanda yaşayış evini partladıb
"AZƏRİQAZ"da İXTİSAR MƏZHƏKƏSİ: "İmtahanda olmaya-olmaya yazıblar ki..." - İŞÇİLƏR KOMİK İSLAHATA ETİRAZ EDİRLƏR
ABŞ daha bir ölkədəki personalını geri çağırdı - Açıqlama
Netanyahu Trampa "Ulu Öndər" dedi, İrana meydan oxudu: "Məqsədimizə çatana qədər dayanmayacağıq"
Nəsimi rayonunda “Uşaqlara qarşı zorakılıq və onun fəsadları” adlı tədbir keçirilib
Hər şey “plan üzrə” gedir - Şahin CƏFƏRLİ YAZIR
İran prezidenti Makronla danlşıqda ABŞ-a zərbə sözü verdi: "Bənzər vəziyyətdə olsaydınız, nə edərdiniz?"
İran Hörmüz boğazını bağlayır - Dünyada neftin qiymətinin sürətlə qalxması gözlənilir
İran və İsrail bir-birlərinə qarşılıqlı zərbələr endrib
ABŞ İranı gözəgörünməz təyyarələrlə vurdu, Tramp həm təhdid, həm də çağırış etdi - Rəsmi Tehran "nəticəsi olacaq" dedi
Nazim Sadıxov braziliyalı rəqibini nokautla məğlub edib
Tofiq Musayev qırğız rəqibinə məğlub olub - İlk raundda
Axundun qaçırdığı 16 yaşlı qız danışdı - VİDEO
Müğənni Arzuxanım Həsənova niyə qandallanıbmış? - DİN-dən açıqlama
Bu gün sizi nə gözləyir? - BÜRCLƏR
İran kəşfiyyatından ölkədəki agentlərə xəbərdarlıq: "Sabaha qədər təslim olun, yoxsa..."
"Ukrayna torpaqlarında 695 min rus əsgəri var" - "52 minlik ordu isə Sumiyə girməyə çalışır"
İsrail Əhvaz və Məhşəhrə hücum edib - SEPAH qərargahları vurulub
Hava şarı göydə alovlandı - 8 nəfər ölüb, 13 yaralı var
İCRA BAŞÇISI HƏBS OLUNDU - DTX-dən sensasion əməliyyat (YENİLƏNİB)
PA rəsmilərinin qəbul günləri - CƏDVƏL
Qəzzada 202 nəfər həyatını itirib - Son 48 saatda
İranlı nüvə alimi evində öldürülüb - Arvadlı ilə birlikdə
Dövlət Neft Fondunda yoxlama aparılıb
"Azəriqaz"da saxta imtahan, yoxsa... - Kütləvi ixtisarlar başlayıb
"Bakcell"in brend strategiyası nüfuzlu Filip Kotlerin nəşrində
"Büdcə sistemi haqqında" qanunda dəyişir
Dollar neçəyə olacaq? - Mərkəzi Bank iki günlük məzənnəni açıqladı
DEPUTATLAR DAHA 12 QANUNA DƏYİŞİKLİK EDƏCƏK - SİYAHI
İlham Əliyevin müraciəti BMT sənədi kimi yayılıb - Açıqlama
Bəşər Əsədin əmisi oğlu saxlanılıb
İsrail Şirazda hərbi mərkəzə zərbə endirib
Sabah bəzi rayonlara leysan və dolu yağacaq
İCRA BAŞÇISI VƏZİFƏDƏN AZAD EDİLDİ - SƏRƏNCAM
Prezident İlham Əliyev onları təltif etdi - SİYAHI
Azercell dünya çempionlarını təbrik etdi - FOTOLAR
Bu sayt və qəzetlərə pul ayrıldı - SİYAHI
İsrail İrana növbəti zərbələr endirməyə başlayıb
Azərbaycanla daha bir ölkə arasında viza ləğv olunub
"Bu "mədəni, savadlı" adamlar öz dilləri ilə pula işlədiklərini deyirlər" - Könül Aydın yazır
"Yaşayış minimumu haqqında” qanuna dəyişdi - Deputatlar "hə" dedi
Elektrik enerjisi ilə bağlı yeni qanun qəbul edildi - Nələr olacaq?