Xammal yönümlü iqtisadiyyat ölkələri əsarətə aparan yoldur - Professor yazır
04-02-2025 [14:10]
Saleh MƏMMƏDOV,
Professor, sabiq Maliyyə naziri
***
Mənim tədqiqatlarım insan resursları ilə təbii resurslar arasında tərs mütənasib asılılıq qanunauyğunluğu aşkar etməyə və süni intellect vasitəsilə məlumat bazasının riyazi modellərlə təhlili bun tam isbat etməyə imkan verdi. Təbii resurslardan istifadə gücləndikcə insan resurslarının toplu gücü zəifləyir.
Təbii resurs olmayanda insan təbiətdən aldığı müqavimətə qarşı bilik potensialını məcburən gücləndirməlidir.
Azərbaycanda bu qanunauyğunluq müstəqillik illərində tam şəkildə özünü büruzə verdi və bu meyl günü-gündən gərginləşir. Hətta ölkə ciddi riskli zonaya daxil olmuşdur. Sovet dövründə respublikanın ixracatının 32-55%-ni xammal təşkil edirdisə (risk zonasından aşağı), indi bu rəqəm 90%-dən çoxdur. Bu ixrac xammalı ilə bir problem baş verərsə, ölkə cəmi 10% valyuta qazancının ümidinə qala bilər, idxalın cəmi üçdə birini maliyyələşdirə bilər. Müasir insan gücünün əsas komponentini təşkil edən elm və texnologiya isə acınacaqlı vəziyyətdədir. Sovet dövrünə nisbətən elmi-texnoloji inkiıaf potensialı bir neçə dəfə azalıb, iqtisadiyyata təsir səviyyəsi sıfırlanıb. 1990-cı ildə elmi-texnoloji inkişafın əsasını təşkil edən patentlərin sayı 1500-də yuxarı idi, indi ildə 100-ə çatmır.
Dünya Bankının "Adjusted Net Savings" məlumat bazasına əsasən 2023-ci il üçün ÜDM-də təbii sərvət rentasının payına görə ilk 20 ölkə cədvəli (Məlumatlar ölkələrin ən son mövcud məlumatlarına uyğundur, bəzi ölkələr üzrə 2021-ci il rəqəmləri ola bilər):
Sıra Ölkə Təbii Sərvət rentasının ÜDM-də Payı (%)
1 İraq ~45.3%
2 Ekvatorial Qvineya ~37.9%
3 Küveyt ~37.2%
4 Türkmənistan ~32.4%
5 Liviya ~31.3%
6 Azərbaycan ~29.9%
7 Konqo Respublikası ~29.7%
8 Anqola ~28.9%
9 Qabon ~27.4%
10 Səudiyyə Ərəbistanı ~25.6%
11 Əlcəzair ~21.6%
12 Nigeriya ~18.5%
13 Venezuela ~16.8%
14 Oman ~16.5%
15 Rusiya ~15.8%
16 Qazaxıstan ~14.9%
17 Norveç ~14.2%
18 Qayana ~13.9%
19 Monqolustan ~13.5%
20 Surinam ~12.7%
Əsas Qeydlər:
• Təbii sərvət rentası (kirələri) neft, qaz, kömür, mineral və meşə resurslarını əhatə edir.
• İraq, Ekvatorial Gvineya, Küveyt, Türkmənistan, Azərbaycan kimi neftdən asılı iqtisadiyyatlar siyahının üstündədir.Əksəriyyəti müsəlman ölkələrididir.
• Qayana kimi yeni resurs istehsalçıları dənizdə neft kəşfləri səbəbilə sürətli artım göstərir.
• Kanada, Norveç, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri kimi ölkələrdə təbii resurslar rentası yüksək olsa da, iqtisadiyyatın diversifikasiyası hesabına i optimal balansa nail olmuşdular. Ərəb Əmirliklərində bir neçə on illiklər əvvəl ixracda neftin payı 98%-ə çatırdısa (Azərbaycanda hazırda 90%-dən çoxdur), indi 30%-dən aşağı düşmüşdür, yəni BVF-nun maksimum riskli həddən də aşağıdır.
MİA.AZ
66 milyonluq borc və iki şikayət... - Dəmirörənin üzərindəki həbs qərarına xitam verildi
Mafiya lideri təqaüddə olan polisə yardım etdi, MHP-dən belə reakisya verildi: "Allah razı olsun..."
ZELENSKİDƏN TRAMPA İLK DƏRS: saziş imzlanmadı, üstəlik, açıq şərt qoydu: "Bu prosesdə təkcə ABŞ deyil, Avropa İttifaqı və..."
İsrail Nablusa yenidən hücium edib - Yaralılar var
Rəsmi Moskva: "Artıq Ameria ilə sülhdən danışacağıq"
Bu gün sizi nə gözləyir? - BÜRCLƏR
"Rabitəbank"da hesabı olan şəxsin pulunu otelə köçürüblər? - Şikayət + Rəsmi reaksiya
"Ceyhun Abbasov və Leyla xanımın səs yazıları və yazışmaları var" - Məşhur "Avrora"nın milyonçu rəhbəri haqda elə iddia var ki...
Neftçalada ər 52 yaşlı arvadını öldürüb
“Slavyanka” brendinin sahibi “Gədəbəy Mineral Suları”nın vergi borcu üzə çıxdı - 7.6 milyon + FOTOLAR
"Turan Tovuz" - "Araz-Naxçıvan" oyunu: bir qırmızı kart, bir qol...
Goranboyda qayınata gəlininə əl qumbarası atıb - 38 yaşlı qadın çoxsaylı qəlpə yarası alıb
Ceyhun Bayramov ordenlə təltif olunub
Magistraturalara qəbul imtahanı: bir nəfərdə kameralı eynək aşkarlanıb - YENİLƏNİNB
Saatlıda dəhşətli qətl: ata-bala həmkəndlilərini məftillə boğdu, daha sonra... - İki qurumdan birgə açıqlama
İlham Əliyev Gitanas Nausedaya məktub göndərib - MƏTN
Şahbuz dağlarının qar bərəkəti - FOTOLAR ((esse)
"Afət, sənlə bir yastığa baş qoymaq asan bir iş deyil"
Ağstafada cücə sexi yanıb
Ceyhun Bayramov Serbiyaya gedib
Rəsmi Bakıdan Abxaziya bölgəsindəki qondarma seçkiyə - Reaksiya
Ceyhun Bayramov Türkiyə XİN başçısı ilə görüşüb - Almaniyada
Qadın Dəstək Xətti” 2024-cü il üzrə hesabatını açıqlayır
Rövnəq Abdullayev yenidən futbol sektoruna dönür
Mingəçevirdə qatar maşınla toqquşub
"Turan" yeni formatda geri qayıdır: "İndiyə qədər təxminən ildə 140 min abunəçidən ödəniş yığırdıq" - Mehman Əliyevdən açıqlamalar
İki şirkətin lisenziyalarına xitam verilib
Rusiyada güclü zəlzələ olub - 5,7 maqnitudada
Aİ Şurasının Prezidenti Zelenski ilə görüşdə: "Sizinlə bir yerdəyik"
Sübhan Talıblı: "Ermənilərin tarixi reallıqlarla barışmaqdan başqa çarələri yoxdur"
Azərbaycan Ermənistan arasında növbəti razılıq əldə olunub - Şahin Mustafayevlə Qriqoryan müzakirə aparıblar
TFF qərar verdi - Bundan sonra oyunu yarımçıq tərk edən komandaları daha ağır cəza gözləyəcək
Erməniəsilli şəxslər yenidən hakim qarşısında - Məhkəmə prosesi
"Bavariya" Camal Musiala ilə müqavilənin müddətini uzadıb
Ceyranbatan gölünə kanalizasiya suyu axıdılır? - Şok görüntüyə rəsmi reaksiya + VİDEO
UEFA Gənclər Liqası: "Trabzonspor"un rəqibi bəlli oldu
"Bakı Metropoliteni"nin böyük məbləğdə borcu yaranıb
İlham Əliyev Suriya prezidentinə məktub göndərdi: "Bu mühüm keçid dövründə lazımi dəstək və yardım göstərməyə hazırıq"
İraqda bir şəhərdə türk dili rəsmi dil oldu - Açıqlama
Dövlət Xidmətində hərrac: “BMW 740” 21 400 manata satılıb