ATİF İSLAMZADƏ

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent       

***

Epik əsərlərdə diqqət çəkən tarixi şəxslərə tam tarixi şəxsiyyət olaraq yanaşmaq və bu əsərlərdə olan tarixi bilgilərə söykənərək tarix iddia etmək doğru deyil. Biz Qazan xan obrazı haqqında tədqiqat işində bu problemi ciddi tədqiq etməyə çalışmışıq.

Qazan xanın tarixi şəxsiyyəti haqqında Qorqudşünaslıqda ziddiyyətli fikirlər mövcuddur. M.Seyidov Qazan xanı tarixi şəxsiyyət kimi V əsrdə görür və M.Kalankatlının “Alban tarixi” əsərinə istinad edir (1, 124, 125). Q.Qeybullayev də DQK-dəki Qazan xanın V əsrdə Albaniyaya gələn Kazan adlı bir elbəyin ola biləcəyini ehtimal edir (2, 181). F.Kırzıoğlu Qazan xanın VII əsrdəyaşadığını və Bayındır xanın əmri ilə İslamı qəbul etmək üçün oğuzların xüsusi ehtiramını göstərmək məqsədiylə Muhamməd Əleyhissəlamın hüzuruna gedən nümayəndə heyətinin başında olduğunu qeyd edir (3, 21). 

Ə.B.Ərcilasun isə Salur Qazanı VIII əsrə ataraq Türgiş hökmdarı Su-lu Kağan hesab edir (4, 11-17). S.Cəmşidov isə Qazan xanı IX əsrdəaxtarır, onu Babəklə müqayisə edib, ona bənzədiyini ehtimal edir (5, 10). Ə.Bahadır xan Salur Qazanın X əsrdə yaşadığını iddia edir: “Qazan alp isə üç yüz il peyğəmbərimizdən sonra yaşamışdı...Həm də Salur Qazan Qayı (elindən) Qorqut Ata ilə eyni vaxtda yaşamışdı” (6, 97). O.Ş.Gökyay da Qazan xanın X əsrdə yaşadığını göstərir: “Fikrimizce Salur Kazan X 168yüzyılın sonlarında Samanlılerle Karahanlılar arasındakı mücadeleye karışmış olan oğuz beyidir” (7, CVII).Göründüyü kimi, hər müəllif Salur Qazanı bir-birindən fərqli tarixi zamana aid edir. 

Xronoloji ardıcıllıqla düzdüyümüz bu mənbələr onu göstərir ki, tədqiqatçı alimlər Qazan xanı əsr-əsr gəzdirib az qala I minilliyin hər əsrində yaşadığını iddia edirlər. Biz Qazan xanı tarixi şəxsiyyət kimi əhatəli şəkildə araşdırsaq, o zaman hansı Qazan xanı oğuz epik ənənəsinin və DQK-nin Salur Qazanı hesab etməliyik? Hər müəllif irəli sürdüyü tarixi zamanı müəyyən şəkildə əsaslandırmağa çalışmış, əksər halda da buna nail olmuşdur. Obraz xarakteristikası isə bu zamanları inkar edir, obraz zamanını mətn strukturunda stimullaşdırır. Ola bilər ki, Salur Qazan obrazında bu Qazanların hər birinin hansısa tarixi cizgiləri cəmlənmiş, hətta araşdırdıqca yeni-yeni tarixi Qazanlar da ortaya çıxa bilər. Eləbu səbəbdən də obrazın tarixi səviyyəsi düşünülmüş şəkildəaraşdırmaya cəlb olunmamışdır.Hər bir obraz kimi Salur Qazan obrazının da əsasında bir neçə tarixi tip (prototip) dayanır. 

Məlumdur ki, müxtəlif şəxslərin fərdi xüsusiyyətlərindən alınan cizgilər bir obrazda cəmlənir. Qazan xan obrazı da bu baxımdan istisna təşkil etmir.

Qaynaqlar

1.Seyidov M. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı: Yazıçı, 1989, 496 s.

2.Qeybullayev Q. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994, 248 s.

3.Kırzıoğlu M.F. Dede Korkut Oğuznameleri. I kitab. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı. Maltepe-Ankara: 2000, 224 s.

4.Dədə Qorqud jur., / Elmi-ədəbi toplu. II (7). Bakı: Səda, 2003, 185 s.

5. Kitabi-Dədəm Qorqud (əla lisane-taifeyi-Oğuzan) / Tərtib edən Ş.Cəmşidov. Bakı: 1995, 174 s.

6.Əbülqazi Bahadır xan. Şəcərei-Tərakimə (Türkmənlərin soy kitabı) / Rus dilindən tərcümə edən, ön söz və göstəricilərin müəllifi və 
biblioqrafiyanın tərtibçisi İ.M.Osmanlı. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası NPB, 2002, 146 s.

7.Gökyay O.Ş. Dedem Korkutun Kitabı. İstanbul: 2000, 3589 s.

MİA.AZ